Er wordt altijd gebouwd in Amsterdam. De stad is nooit af. Dat is niets nieuws. Wie langs een bouwput fietst, hoort hetzelfde ritme als in 1891. Het klotsen van zand, bedrijvigheid op hout, de stad die zichzelf herschept, en Richard Nicolaüs Roland Holst die het allemaal vastlegt.
Richard Roland Holst was niet zomaar een schilder. Hij was beeldhouwer, tekenaar, etser, houtsnijder, glazenier en schrijver. Een kunstenaar die geloofde in de eenheid van kunst en ambacht, in schoonheid als morele plicht. Zijn werk varieert van glas-in-loodramen tot monumentale muurschilderingen die nog steeds te zien zijn in de Beurs van Berlage in Amsterdam en het Vredespaleis in Den Haag en ademt die overtuiging. Kunst moet verheffen, verbinden, en richting geven aan de gemeenschap.
Geen heilige
Dat klinkt best idealistisch, maar het is nooit alleen rozengeur en maneschijn. Roland Holst was namelijk geen heilige. Zijn brieven en essays tonen een man die tegelijk verbindend én elitair kon zijn. Wie hem enkel als idealist ziet, doet hem tekort. Of geeft hem misschien te veel gratie. Hij was ook een man van scherpe woorden en uitgesproken oordelen. Zijn kritiek op Jo van Gogh-Bonger, de schoonzus van Vincent van Gogh die een belangrijke rol speelde in de erkenning van Van Goghs werk, was bijvoorbeeld ronduit neerbuigend. Hij vond haar burgerlijk, haar kunstinzicht beperkt.
Ijdelheid
Snobisme was hem niet vreemd. Hij stond midden in de socialistische kunstbeweging, maar keek tegelijk met afkeuring naar wat hij als middelmatigheid beschouwde. Hij wilde kunst die van iedereen was en sprak graag over gemeenschap, maar stond vaak liever zelf aan het hoofd ervan. Die spanning tussen idealisme en ijdelheid, tussen arbeid en verheffing, loopt als een rode draad door zijn werk.
Complex huwelijk
Zijn echtgenote was Henriette Roland Holst (voor het huwelijk Van der Schalk), een bekende dichter en socialist. Ze trouwden in 1896 en hun huis werd een ontmoetingsplek voor intellectuelen, kunstenaars en politieke denkers. Het was een complex huwelijk waarin kunst, politiek en persoonlijke overtuigingen voortdurend met elkaar verweven waren. Holst stond bekend om zijn autoritaire trekken en zijn verlangen de leiding te hebben, zowel in zijn kunst als in persoonlijke kring. Henriette, bij velen bekend als Rode Jet of Tante Jet, had zelf ook een sterke persoonlijkheid. Zij was intellectueel gelijkwaardig en ging confrontatie niet uit de weg.
Familiebanden
Hun verstandhouding hield geen stand, en van 1926 tot aan zijn dood had hij een relatie met Deborah Duyvis, via haar vader, koffiehandelaar Jacob Duyvis, inderdaad een afstammeling van de borrelnootjesfamilie Duyvis. Over familiebanden gesproken, ‘de prins der dichters’ Adriaan Roland Holst was een neef van Roland Holst. De naam gaf u vast al een hint. Op het Nationaal Monument op de Dam vindt u een gedicht van deze Amsterdamse dichter: ‘Nimmer, van erts tot arend, was enig schepsel vrij onder de zon, noch de zon zelve, noch de gesternten. Maar geest brak wet en stelde op de geslagen bres de mens. Uit die eersteling daalden de ontelbaren.’
Bouwput te Amsterdam
In 1891 schilderde Roland Holst Bouwput te Amsterdam. Geen monumentaal tafereel, geen allegorie, maar een eenvoudig beeld van arbeiders bij een zandafgraving, vermoedelijk de demping van de Elandsgracht in de Jordaan. Het doek kleurt verschillende tinten geel en bruin, met een vleugje rood en groen hier en daar. Een paar arbeiders staan in het zand, de lucht zwaar, het licht verstomd, terwijl op de achtergrond het leven doorgaat. Geen grootse taferelen, geen romantisch stadsgezicht. Alleen arbeid. Stil, doelmatig, noodzakelijk. De mannen werken, rusten, kijken.
Ritme van arbeid
De stad transformeert, en Holst legde dat moment vast met de precisie van iemand die begrijpt dat verandering altijd onderdeel van Amsterdam is. Kunst zijn middel om dat te tonen. Het schilderij is ingetogen maar krachtig. De soberheid van het werk benadrukt de discipline en het ritme van arbeid.
Altijd in beweging
130 jaar later lijkt de stad nauwelijks veranderd. Bouwkranen, opengegraven straten, verkeersprojecten. Bouwput te Amsterdam is daardoor tijdloos. Het gaat niet om schilderkunst, maar om dat Amsterdam altijd in beweging is, en Holst laat zien dat dit proces nooit af is. Op de brug van de Parnassusweg vindt u zijn beeltenis, naast architect H.P. Berlage en beeldhouwer Joseph Mendes da Costa.
De Collectie
De collectie van het Rijksmuseum bestaat uit meer dan een miljoen kunstwerken, publicaties en bezoekersverhalen. U kunt de collectie niet alleen in het museum, maar ook online bewonderen. In de rubriek De Collectie pikken wij telkens een Amsterdams schilderij, prent of tekening uit de collectie van het Rijksmuseum, en geven we daar context bij. Dit keer Bouwput te Amsterdam door Richard Nicolaüs Roland Holst.
Beeld: Rijksmuseum
